Niewątpliwie najważniejszą z historycznego punktu widzenia protestancką konfesją jest Augsburskie wyznanie wiary (łac. Confessio Augustana). Przede wszystkim ze względu na jego rolę w rozwoju niemieckiej reformacji – Wyznanie augsburskie opublikowane w 1530 roku było pierwszą oficjalnie przyjętą konfesją przedstawiającą protestanckie stanowisko doktrynalne. Dokument ten określił publicznie zarówno to w co protestanci pozytywnie wierzyli, jak i to co krytykowali i pragnęli zmienić. Tekst ten ma więc fundamentalne znaczenie zarówno dla luteran, którzy uznają go za swoje normatywne wyznanie wiary, jak i pośrednio dla wszystkich innych tradycji protestanckich.
Historia Wyznania Augsburskiego:
Aby zrozumieć kontekst powstania Augsburskiego wyznania wiary należy cofnąć się kilka lat wstecz. Chociaż za symboliczny początek reformacji uważa się 31 października 1517 roku kiedy Marcin Luter miał przybić do drzwi katedry Wittenberskiej tezy do dyskusji o odpustach, dopiero następne lata miały przynieść wykrystalizowanie się reformacyjnej doktryny usprawiedliwienia przez wiarę oraz właściwe postulaty reformy. Trzeciego stycznia 1521 roku papież ekskomunikował Lutra, a 26 maja tego samego roku cesarz Karol V edyktem wormackim skazał go na banicję i zakazał publikowania jego dzieł. Nie zatrzymało to jednak rozwoju reform. Kwestia edyktu wormackiego była przedmiotem dyskusji Sejmu Rzeszy w Spirze w roku 1526 oraz 1529. Podczas drugiego sejmu w Spirze ewangeliccy książęta wnieśli protest przeciwko wprowadzaniu w życie edyktu wormackiego. Nawiasem mówiąc to właśnie wydarzenie dało początek nazwie protestantyzm.
Książęta ewangeliccy oraz patrycjat miast wspierających reformację znaleźli się w bardzo niepewnej sytuacji. Spodziewając się sankcji ze strony cesarza zaczęto przemyśliwać stworzenie przymierza obronnego – jego podstawą teologiczną miały pierwotnie stać się napisane przez Lutra Artykuły szwabachskie. Jasno odcinały się one od zwingliańskiego rozumienia Wieczerzy Pańskiej tym samym wykluczając zwolenników szwajcarskiego reformatora z sojuszu. Przymierze na tych warunkach zostało jednak odrzucone przez Strasburg, Ulm, Norymbergę i Ansbach.
W styczniu 1530 roku cesarz Karol V zarządził, że sejm Rzeszy ma zebrać się w kwietniu w Augsburgu. Jego celem miało być przywrócenie jedności wiary w obliczu zagrożenia przez Turków. Protestanccy książęta zlecili swoim teologom (Marcinowi Lutrowi, Filipowi Melanchtonowi, Justusowi Jonasowi oraz Janowi Bugenhagenowi) przygotowanie doktrynalnego stanowiska reformacji. W wyniku tych prac powstały Artykuły torgawskie. Jednak już w Augsburgu Melanchton przekonał się, że Jan Eck – teolog katolicki i przeciwnik Lutra – przygotował zestawienie czterystu czterech artykułów mających pokazywać herezje protestantów. Było ono złożone zarówno z cytatów z dzieł Lutra, jak i radykalnych wypowiedzi anabaptystów, których Eck w żaden sposób nie odróżnił od przekonań głównego nurtu reformacji. Stało się oczywiste, że obóz protestancki musi przedstawić oficjalnie swoje stanowisko doktrynalne. Ustalone wcześniej artykuły nie były wystarczające do tego celu, należało więc dokonać ich znaczącej rewizji. Luter jako obłożony banicją nie mógł przybyć do Augsburga, za ostateczny kształt Wyznania augsburskiego odpowiada więc Filip Melanchton.
W końcu 25 czerwca doszło do publicznego odczytania niemieckiej wersji Wyznania augsburskiego w obecności cesarza. Następnie przekazano cesarzowi jego łaciński oraz niemiecki tekst. Wyznanie augsburskie podpisali książęta siedmiu landów niemieckich oraz patrycjat Norymbergi i Reutlingen.
Tekst konfesji:
Tekst wyznania taki jaki został odczytany przed cesarzem nie zachował się. Podstawową wersją tego wyznania jest więc editio princeps wydana w 1531 roku w Wittenberdze, która zawierała zarówno tekst łaciński jak i przekład niemiecki. Kolejne wydania wprowadzały różne poprawki, które nie miały jednak większego znaczenia doktrynalnego. Jednak w 1540 roku Filip Melanchton dokonał istotnej rewizji tekstu konfesji, która między innymi osłabiała nieco nacisk na niewolną wolę oraz zmieniała tekst CA 10 [1] dotyczący Wieczerzy Pańskiej na akceptowalny dla ewangelików reformowanych. Ta wersja Wyznania augsburskiego jest znana jako variata (zmieniona) w opozycji do pierwszego wydania (invariata). Wersja variata była pozytywnie przyjęta przez ewangelików reformowanych – dwukrotnie podpisał ją nawet Jan Kalwin. Jednak budziła ona sprzeciw konserwatywnego stronnictwa w luteranizmie, które uważało ją za krypto-kalwińską. Księga zgody w 1580 roku ostatecznie przyjmuje tekst invariata, który pozostaje do dziś normatywny dla luteran.
Treść wyznania:
Wyznanie augsburskie składa się z dwóch części. Pierwsze 21 artykułów jest pozytywnym wykładem wiary ewangelickiej. Rozpoczyna go artykuł o Bogu, potem omawiane są zagadnienia takie jak grzech pierworodny, usprawiedliwienie, kościół, sakramenty, pokuta czy wolna wola. Wszystkie te artykuły są stosunkowo zwięzłe, podkreślają usilnie ciągłość pomiędzy przekonaniami ewangelików a powszechną wiarą kościoła. Jednak widać też różnice w stosunku do stanowiska katolickiego, między innymi w kwestii usprawiedliwienia z wiary (CA 4) , rozumienia kościoła (CA 7, 8) oraz dobrych uczynków (CA 20) i oddawania czci świętym (CA 21). Wyznanie augsburskie kilkukrotnie wprost potępia anabaptystów (CA 5, 9, 12, 17), wyklucza też zwingliańskie rozumienie Wieczerzy Pańskiej (CA 10), chociaż szwajcarski reformator nie bezpośrednio wspomniany.
Druga część konfesji, to znaczy artykuły 22-28, wymienia i poddaje krytyce nadużycia w ówczesnym kościele. Luteranie postulują przywrócenie komunii pod dwiema postaciami (CA 22) oraz zniesienie przymusowego celibatu księży (CA 23). Krytyce poddane zostaje rozumienie mszy jako powtórzenia ofiary Chrystusa oraz praktyka mszy prywatnych, to znaczy mszy za czyjąś duszę odprawianych przez samego księdza bez udziału wiernych (CA 24). Melanchton polemizuje też ze średniowieczną pobożnością, w szczególności obowiązkowymi postami (CA 26) oraz ślubami zakonnymi (CA 27). Kilkukrotnie podkreśla, że owa pobożność, nastawiona na przestrzeganie określonych reguł, przesłania prawdę o darmowym usprawiedliwieniu przez wiarę i prowadzi do legalizmu.
Katolickość wyznania:
Tym co szczególnie cenię sobie w Wyznaniu augsburskim jest jego katolickość. Nie mam jednak na myśli przynależności do myśli katolicyzmu jako konkretnego wyznania chrześcijańskiego – mowa wszak o wyznaniu ponad wszelką wątpliwość protestanckim. Słowo katolicki (gr. καθολικός) w swoim pierwotnym sensie oznacza powszechność wiary chrześcijańskiej, która jest podzielana przez wszystkich naśladowców Chrystusa niezależnie od miejsca zamieszkania. Niestety we współczesnej polszczyźnie zostało ono zawłaszczone przez konkretne wyznanie chrześcijańskie, co jednak nie powinno nas powstrzymywać od podkreślania powszechnego (katolickiego) charakteru naszej wiary!
Wyznanie augsburskie jest znakomitym przykładem tego zdrowego nacisku na wspólne dziedzictwo chrześcijan. Już w swoim pierwszym artykule wprost odwołuje się do Soboru nicejskiego oraz jego postanowień chrystologicznych, artykuł trzeci natomiast wymienia Apostolski symbol wiary oraz przedstawia jego treść. Konfesja powołuje się też na ojców kościoła (CA 1, 20, 24, 26) a w szczególności Augustyna (CA 18, 20, 26, 27).
Warto też dostrzec koncyliacyjny ton w jakim utrzymany jest ten tekst, chociaż niewątpliwie po części jest on uwarunkowany sytuacją polityczną. Melanchton unika ostrej krytyki ówczesnego kościoła, podkreśla podobieństwo wiary ewangelików do przekonań katolików. Jeżeli Luter w czymś się nie zgadzał z Wyznaniem augsburskim, to z tym, że nazbyt łagodnie polemizowało z katolikami!
Fragmenty warte podkreślenia:
Tak jak w poprzednich artykułach gorąco zachęcam do samodzielnej lektury tej konfesji. W ramach tej zachęty chciałbym wskazać kilka szczególnie ciekawych cytatów:
Usprawiedliwienie (CA 4):
Kościoły nasze nauczają także, iż ludzie nie mogą być usprawiedliwieni przed Bogiem własnymi siłami, zasługami lub uczynkami, lecz bywają usprawiedliwiani darmo dla Chrystusa przez wiarę, gdy wierzą, że są przyjęci do łaski i że grzechy są im od puszczone dla Chrystusa, który swą śmiercią dał zadośćuczynienie za nasze grzechy. Tę wiarę Bóg poczytuje za sprawiedliwość przed swoim obliczem (Rzym. 3 i 4).
Charakter służby Kościoła (CA 5):
Abyśmy tej wiary dostąpili, ustanowiona jest służba nauczania Ewangelii i udzielania sakramentów. Albowiem przez Słowa i sakramenty, jak gdyby przez środki, udzielany jest Duch Święty, wzniecający wiarę, gdzie i kiedy Bóg zechce, w tych, co słuchają Ewangelii.
Prawdziwa jedność Kościoła (CA 7):
Kościoły nasze uczą, że jeden święty Kościół trwać będzie po wszystkie czasy. Kościół zaś jest zgromadzeniem świętych, w którym się wiernie naucza Ewangelii i należycie udziela sakramentów. Dla prawdziwej tedy jedności Kościoła wystarczy zgodność w nauce Ewangelii i udzielaniu sakramentów. Nie jest to konieczne, aby wszędzie były jednakowe tradycje ludzkie albo obrzędy czy ceremonie ustanowione przez ludzi, wedle słów Pawła: „Jedna wiara, jeden chrzest, jeden Bóg i Ojciec wszystkich”.
Wyznanie augsburskie dostępne jest w języku polskim w co najmniej dwóch wydaniach książkowych. Można je znaleźć w zbiorze Ksiąg wyznaniowych Kościoła Luterańskiego (Bielsko-Biała: Ośrodek Wydawniczy Augustana, 1999) oraz w pierwszym tomie Biblioteki Klasyki Ewangelickiej (Wyznanie augsburskie, Bielsko-Biała : Wydawnictwo Augustana 2014). Ponadto jest ono dostępne w internecie: http://old.luteranie.pl/pl/?D=145 oraz http://old.luteranie.pl/pl/index.php?D=3149.
Bibliografia:
Wilhelm Maurer, Historical Commentary on the Augsburg Confession, Philadelphia: Fortress Press, 1978.
Philip Schaff, The Creeds of Christendom, Grand Rapids: Baker Books, 2007.
[1] Przyjęło się używać jako skrótu od nazwy wyznania pierwszych liter jego łacińskiej nazwy: CA. Zatem np. CA 10 to Wyznanie augsburskie artykuł 10.